Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

Orzeczenie rozwodu, czy separacji ma znaczący wpływ na dziedziczenie małżonków po sobie. Po uprawomocnieniu się takiego orzeczenia, byli małżonkowie, w świetle prawa spadkowego są osobami obcymi, więc nie dziedziczą po sobie. Czasem zdarza się jednak, że jeden z małżonków umiera w trakcie postępowania sądowego o rozwód albo separację. W takiej sytuacji można starać się o wyłączenie małżonka od dziedziczenia. Nie jest to jednak możliwe zawsze. Takie działanie jest bowiem ograniczone odpowiednim terminem. Ponadto musi zaistnieć szereg przesłanek, aby wyłączyć małżonka od dziedziczenia.

Warto wspomnieć również, że istnieje możliwość wyłączenia możliwości dziedziczenia przez małżonka niezależnie od sprawy rozwodowej, czy o separację. W dzisiejszym artykule chciałbym opisać obie możliwości wraz z okolicznymi regulacjami prawnymi.

Kolejność dziedziczenia ustawowego

Zanim zacznę omawiać główny temat wpisu, chciałbym przedstawić najpowszechniejszą sytuację, jaka ma miejsce w czasie spadkobrania. W przypadku braku testamentu, dochodzi do tzw. dziedziczenia ustawowego, według którego w pierwszej kolejności dziedziczą:

1. małżonek wraz z dziećmi (ewentualnie wnuki, gdy dziecko nie dożyło otwarcia spadku),
2. jeżeli nie ma dzieci, to wspólnie dziedziczą małżonek oraz rodzice spadkodawcy,
3. jeżeli nie ma małżonka, to dziedziczą tylko rodzice,
4. a jeżeli jednego z rodziców nie ma, jego udział przypada rodzeństwu spadkodawcy,
5. (…) itd.

Jak widać małżonek ma zdecydowane pierwszeństwo w dziedziczeniu. Ponadto kodeks cywilny przewiduje, że w przypadku wspólnego dziedziczenia małżonka oraz innego członka rodziny, małżonek zawsze dziedziczy połowę spadku, a pozostała część podlega podziałowi między pozostałych spadkobierców.

Dlatego, jeżeli spadkodawca faktycznie chce usunąć swojego małżonka z kręgu spadkobierców, powinien to zrobić w sposób dokładny i przemyślany. Ewentualne błędy lub niedopatrzenia mogą skutkować utratą połowy spadku na rzecz małżonka, którego chce się wyłączyć z dziedziczenia.

Rozwód, a wyłączenie małżonka z dziedziczenia

W kodeksie cywilnym uregulowana jest sytuacja, w której małżonek umiera w trakcie trwania postępowania o rozwód lub separację. W takim przypadku wyłączenia małżonka od dziedziczenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych, którzy dziedziczą jednocześnie z nim. Sąd wyłączy małżonka od dziedziczenia tylko i wyłącznie wtedy, gdy:

• spadkodawca za życia wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy swojego partnera (przy czym nie ma znaczenia, kto złożył pozew),
• a dodatkowo powyższe żądanie (rozwodu z orzekaniem o winie) było uzasadnione.

Co to oznacza? W przypadku postępowania o wyłączenie małżonka od dziedziczenia sąd tak naprawdę bada sprawę rozwodową i ocenia, czy faktycznie żądania spadkodawcy w procesie rozwodowym (względnie o separację) były prawidłowo udowodnione i oparte na stanie rzeczywistym.

Aby wyłączyć małżonka, konieczne jest wytoczenie odrębnego powództwa w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż w ciągu roku od dnia otwarcia spadku. Otwarcie spadku to zazwyczaj dzień śmierci spadkodawcy.

Powództwo wnosi się do sądu właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. W zależności od wartości przedmiotu sporu, sprawę kieruje się do:

• sądu rejonowego (gdy nie przekracza 75 000 zł),
• sądu okręgowego (gdy przekracza tę kwotę).

Podczas sprawy sądowej spadkobiercy muszą wykazać winę małżonka spadkodawcy, posiłkując się jego twierdzeniami w sprawie rozwodowej lub o separację. Nie jest to zatem proces łatwy. Co ważne, spadkobiercy nie muszą działać łącznie. Pozew może wytoczyć jeden z nich. Jeżeli sąd uwzględni żądanie i wyłączy małżonka z dziedziczenia, orzeczenie ma skutek również wobec pozostałych spadkobierców. Orzeczenie pozbawia małżonka również roszczenia o zachowek.

Wyłączenie małżonka z dziedziczenia a testament

Trzeba pamiętać, że z powyższego uprawnienia o wyłączenie małżonka z dziedziczenia można skorzystać tylko w przypadku dziedziczenia ustawowego. Jeżeli spadkodawca sporządził testament, w którym uwzględnił małżonka jako swojego spadkobiercę, omawiane przepisy nie mają zastosowania.

Działa to jednak i w drugą stronę. Małżonek może za pomocą testamentu odsunąć od dziedziczenia swojego partnera jeszcze za życia, niezależnie od tego czy sprawa rozwodowa lub o separację jest już w toku. Nie wystarczy jednak pominąć go przy rozporządzaniu majątkiem. Małżonka należy wydziedziczyć, pozbawiając go tym samym również prawa do zachowku. Wydziedziczenie jest możliwe, jeżeli małżonek:

• wbrew woli spadkodawcy zachowuje się w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuści się wobec spadkodawcy lub osób mu najbliższych umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

W testamencie trzeba jasno i wyraźnie wskazać powód wydziedziczenia, aby nie mógł on być później zakwestionowany.

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

Trzeba pamiętać o tym, że spadkobierca może żądać wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia. Jest to możliwe w przypadku, gdy sprawa o rozwód lub separację była w toku, albo nawet się zakończyła, ale orzeczenie jeszcze się nie uprawomocniło.To z kolei bezpośrednio przełoży się na zwiększenie udziału spadkowego spadkobierców, którzy dziedziczą łącznie z małżonkiem.